Jak pożyczyć i nie stracić. Pożyczki w rodzinie i wśród znajomych

Pożyczka to jedno z głównych - po własnych dochodach i kredycie - źródeł finansowania budowy domu. Umowy pożyczki podlegają, z pewnymi wyjątkami, podatkowi od czynności cywilnoprawnych. Od niektórych trzeba również zapłacić podatek dochodowy.

Pożyczki w rodzinie podlegają tym samym prawom, co pożyczanie pieniędzy od znajomych. W obu sytuacjach warto sporządzić precyzyjną umowę, aby zabezpieczyć interesy obu stron. Jeżeli wartość pożyczki przekracza pięćset złotych, to dla celów dowodowych umowa powinna być zawarta na piśmie.
Jeśli umowy nie spisano, to w razie sporu strony nie mogą przed sądem dowodzić faktu jej zawarcia ani jej treści, korzystając z zeznań świadków. Brak umowy na piśmie nie jest ku temu przeszkodą tylko wtedy, gdy obie strony zgadzają na przesłuchanie świadków lub gdy o zawarciu umowy świadczy inne pismo (na przykład pokwitowanie wydane przez pożyczkobiorcę).
Co w umowie

- Kwota pożyczki – świadczenie pieniężne musi być określone w umowie koniecznie w polskich złotych. Wysokość pożyczki można dodatkowo określić w umowie na przykład jako równowartość odpowiedniej kwoty w obcej walucie (waloryzacja umowna). Istnieje ponadto możliwość waloryzacji sądowej, jeśli po zaciągnięciu pożyczki nastąpiłaby istotna zmiana siły nabywczej pieniądza.
- Odsetki – pożyczka może być zawarta pod tytułem darmym (bez odsetek) lub odpłatnym (z odsetkami). Jeżeli strony umówią się na odsetki, muszą to zapisać w umowie. Jeśli jednak nie podadzą w niej ich wysokości, to należą się odsetki ustawowe (obecnie 30% w stosunku rocznym).
- Termin zwrotu – umowa może mieć charakter terminowy lub bezterminowy. Jeżeli termin zwrotu pożyczki nie jest w umowie oznaczony, dłużnik jest obowiązany zwrócić ją w ciągu sześciu tygodni po wypowiedzeniu umowy przez dającego pożyczkę.
- Sposób spłaty – pożyczka powinna zostać zwrócona w terminie i na zasadach określonych w umowie (raty, odsetki itd.). Istnieje także możliwość innej spłaty pożyczki, jeśli obie strony umowy się na to zgodzą: dłużnik może wykonać pewne prace na rzecz pożyczkodawcy lub przenieść na niego własność rzeczy, na przykład samochodu, o wartości równej kwocie pożyczki.
Jeżeli dłużnik opóźni się ze spłatą pożyczki, pożyczkodawca może zażądać od niego zapłaty:
- odsetek za zwłokę (oprócz zwykłych umówionych odsetek) – nawet gdy w umowie nie było o tym mowy. Jeżeli stopa odsetek za zwłokę nie była z góry umówiona, przyjmuje się odsetki ustawowe,
- odszkodowania (oprócz odsetek za zwłokę) – ale tylko wówczas, jeżeli pożyczkodawca faktycznie poniósł szkodę (na przykład stracił zadatek, gdyż zakup mieszkania miał być sfinansowany z pieniędzy, które powinien mu zwrócić pożyczkobiorca).
Weksel – dodatkowe zabezpieczenie
Poza zapewnieniem zwrotu długu wynikającym z umowy dłużnik może wystawić weksel, w którym zobowiąże się do zapłaty określonej kwoty. Gdy poży-czka zostanie spłacona, weksel jest niszczony. Wystawienie weksla polega na tym, że wystawca weksla (dłużnik) albo sam przyrzeka zapłatę określonej sumy pieniężnej, albo poleca zapłatę osobie trzeciej. Jedynym uprawnionym do realizacji praw z weksla jest prawny posiadacz weksla. Pożyczkodawca może sprzedać weksel i w ten sposób odzyskać swój dług wcześniej, niż to wynika z umowy pożyczki.
Jeżeli dłużnik wystawi weksel, musi zapłacić opłatę skarbową. Podstawą jej obliczenia jest kwota wymieniona na wekslu lub kwota pożyczki. Stawki opłaty skarbowej są zróżnicowane:
- od weksla wymieniającego kwotę – 10 gr od każdych pełnych lub rozpoczętych 100 zł sumy wekslowej,
- od weksla in blanco gwarancyjnego, czyli niewymieniającego kwoty – 10 gr od każdych pełnych lub rozpoczętych 100 zł kwoty zobowiązania pieniężnego zabezpieczonego wekslem.
Wygodnie jest skorzystać z blankietu urzędowego,  bo w jego cenie zawarta jest już opłata skarbowa od weksla (blankiet można kupić na poczcie i w niektórych bankach). Uwaga! Opłata skarbowa od weksla nie zwalnia z zapłaty podatku od czynności cywilnoprawnych, który należy się od pożyczki.
Podatek od czynności cywilnoprawnych
Umowy pożyczki podlegają podatkowi od czynności cywilnoprawnych, jeżeli ich przedmiotem są rzeczy znajdujące się na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej lub prawa majątkowe wykonywane na terytorium RP. Dodatkowo pożyczka podlega opodatkowaniu, jeżeli jej przedmiotem jest rzecz (pieniądze) znajdująca się za granicą lub prawo majątkowe wykonywane za granicą – ale nabywca ma miejsce zamieszkania lub siedzibę na terytorium RP i umowa została dokonana na terytorium RP.
Kto płaci. Do zapłaty podatku zobowiązane są obie strony umowy. Mogą one ustalić między sobą, kto zapłaci ten podatek (na przykład pożyczkobiorca), ale ustalenia te nie wiążą fiskusa, który w razie niezapłacenia podatku może go ściągnąć od każdej ze stron.
Ile. Stawka podatku wynosi 2% kwoty lub wartości pożyczki, bez ustalonych przez stronę odsetek.
Kiedy. Podatek od czynności cywilnoprawnych wpłaca się w ciągu czternastu dni od dnia zawarcia umowy, chyba że jest ona zawierana w formie notarialnej (wówczas notariusz od razu oblicza i pobiera podatek). Konieczne jest również złożenie w tym samym terminie deklaracji podatkowej na druku PCC -1 w urzędzie skarbowym.
Uwaga! Obowiązek podatkowy w zakresie podatku od czynności cywilnoprawnych powstaje z chwilą zawarcia umowy, a nie z chwilą wydania przedmiotu pożyczki, a więc niezależnie od tego, czy pieniądze zostaną przekazane, a także czy strony rozwiążą później tę umowę lub od niej odstąpią. Rozwiązanie umowy lub odstąpienie od niej nie anuluje obowiązku podatkowego i w konsekwencji nie doprowadza do zwrotu zapłaconego podatku.
Kto i kiedy zapłaci podatek od dochodu z pożyczki
Czasami pożyczka może mieć wpływ na wysokość podatku dochodowego – i to zarówno płaconego przez pożyczkodawcę, jak i pożyczkobiorcę. Zależy to od ustaleń między stronami umowy pożyczki (co do odsetek), jak i zdarzeń nieprzewidzianych (odsetki za zwłokę, umorzenie lub przedawnienie zobowiązania, niezwrócenie pożyczki).

Pożyczka bez odsetek. Umowa pożyczki zawartej pod tytułem darmym jest podatkowo neutralna: zarówno udzielenie, jak i otrzymanie pożyczki nie rodzi skutków podatkowych w podatku dochodowym ani u dającego pożyczkę, ani u biorącego.
Pożyczka na procent. Odsetki od pożyczki są przychodem pożyczkodawcy (zgodnie z art. 17 ust. 1 pkt 1 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych) opodatkowanym 20% ryczałtem (art. 30). Podatek należy przekazać na rachunek właściwego urzędu do 7. dnia miesiąca następującego po miesiącu, w którym otrzymano odsetki.
Kwoty naliczonych, lecz nieotrzymanych odsetek od udzielonych pożyczek nie stanowią przychodu podatkowego pożyczkodawcy i nie podlegają opodatkowaniu.
Odsetki za zwłokę w spłacie pożyczki. Żądanie tych odsetek jest uprawnieniem, a nie obowiązkiem pożyczkodawcy. Odsetki za zwłokę są zatem opodatkowane dopiero w chwili ich otrzymania (pożyczkodawca, który otrzymał odsetki za zwłokę, ujawnia je w zeznaniu rocznym, choć nie jest to jednoznacznie określone w przepisach).
Uwaga! Zawarcie umowy pożyczki bez odsetek (nieodpłatnej) w niektórych sytuacjach może się wydać urzędowi skarbowemu podejrzane. Istnieje więc niebezpieczeństwo, że ustali on wówczas przychód pożyczkodawcy z odsetek (tak jakby były ustalone przez strony) według reguł stosowanych w innych pożyczkach (typowa wysokość odsetek umownych ustalanych na danym terenie). Podobnie może być, jeśli organ podatkowy uzna odsetki za zbyt niskie.
Odszkodowanie. Jeżeli pożyczkodawca poniósł szkodę wskutek niezwróconej pożyczki lub zwróconej po terminie i otrzymał odszkodowanie, nie zapłaci podatku od tych kwot. Odszkodowania otrzymane na podstawie przepisów prawa cywilnego są bowiem zwolnione od podatku dochodowego.
Pożyczka niezwrócona. Jeśli pożyczkobiorca z pewnością nie zwróci długu (bo umowa pożyczki się przedawniła lub pożyczka została umorzona) – to wartość tego długu staje się jego przychodem (wynika to z art. 11 i 20 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych).
Do przedawnienia umowy pożyczki dochodzi po dziesięciu latach od ustalonego terminu spłaty (po tym czasie pożyczkodawca nie może już dochodzić sądownie jej zwrotu). Z chwilą przedawnienia kwota pożyczki staje się przychodem pożyczkobiorcy, który trzeba wykazać w zeznaniu rocznym za rok, w którym nastąpiło przedawnienie. Przedawnione odsetki nie są przychodem pożyczkobiorcy, bo nie wynika to wprost z przepisu ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych.
Jeśli pożyczka została umorzona (strony zawarły stosowną umowę lub ugodę sądową bądź pozasądową) – wartość pożyczki (z ewentualnymi należnymi już odsetkami) z chwilą jej umorzenia staje się przychodem pożyczkobiorcy. Gdy umorzenie dotyczy tylko odsetek, pożyczkobiorca także musi zapłacić od nich podatek – jeśli wysokość odsetek i obowiązek ich zapłaty zostały określone w umowie pożyczki.
Uwaga! Za przychód z nieodpłatnego świadczenia organy podatkowe potrafią też uznać brak spłaty pożyczki w terminie wynikający ze złej woli dłużnika. Nie znalazło to jednak poparcia w orzecznictwie NSA.
Jeśli pożyczka została zaciągnięta na potrzeby związane z prowadzoną działalnością gospodarczą w roku podatkowym, którego dotyczy, zaś wykorzystanie pożyczki ma lub może mieć wpływ na wielkość osiągniętego z tej działalności przychodu w tym roku podatkowym – to odsetki od pożyczki pożyczkobiorca może zaliczyć do kosztów uzyskania przychodów.

Podstawa prawna:- ustawa z 9 września 2000 r. o podatku od czynności cywilnoprawnych (Dz. U. nr 86, poz. 959)
- ustawa z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (t.j. Dz. U. z 2000 r. nr 14, poz. 176 z późn. zm.)

Pożyczki bez podatku od czynności cywilnoprawnych
W kręgu rodziny. Od podatku zwolnione są umowy pożyczki zawierane pomiędzy osobami zaliczanymi do I grupy podatkowej w rozumieniu przepisów o podatku od spadków i darowizn – do wysokości kwoty niepodlegającej opodatkowaniu tym podatkiem, obecnie wynoszącej 9057 zł.
W skład I grupy podatkowej wchodzi najbliższa rodzina: małżonek, dzieci i wnuki, rodzice i dziadkowie, pasierb, zięć, synowa, teściowie, rodzeństwo, ojczym i macocha.
Kwota wolna od podatku dotyczy łącznej kwoty pożyczek uzyskanych w ciągu pięciu lat od jednej osoby. Nie sumuje się więc wszystkich pożyczek udzielanych przez członków rodziny.
Oddzielnie bada się umowę pomiędzy na przykład tatą a córką i mamą a córką. Każda z tych umów korzysta z odrębnego zwolnienia od podatku od czynności cywilnoprawnych.

Wśród znajomych. Zwolnione od podatku są również umowy pożyczki zawierane między innymi (nienależącymi do bliskiej rodziny) osobami – do kwoty 1000 zł. Limit ten dotyczy łącznej kwoty pożyczek uzyskanych od jednej osoby w ciągu roku.
Jeżeli pożyczone kwoty nie przekraczają podanych limitów, nie trzeba rejestrować umów ani składać deklaracji podatkowych w urzędzie skarbowym (w zakresie omawianego podatku).

Jeśli pożyczasz komuś pieniądze, to ustal z nim na piśmie:

- Ile mu pożyczasz (kwotę musisz określić w złotych).
- Czy pożyczka ma być waloryzowana obcą walutą (pożyczona i zwracana kwota jest wówczas równowartością odpowiedniej kwoty, na przykład dolarów amerykańskich, liczoną według kursu z dnia udzielenia pożyczki i jej spłaty).
- Ile na tym zarobisz, czyli ile wyniosą odsetki od pożyczki (pamiętaj o obciążającym cię podatku dochodowym).
- Kiedy odda pożyczkę i jak ( w ratach czy jednorazowo).
- Kto zapłaci podatek od czynności cywilnoprawnych (jeśli kwota pożyczki przewyższa kwotę wolną od tego podatku).