Drewno i kamień
Ponieważ w dawnym budownictwie stosowano w zasadzie wyłącznie materiały miejscowe, stąd dominacja drewna i zastosowanie w niewielkim zakresie kamienia.
Do budowy używano głównie drewna z drzew iglastych: sosny, świerka, jodły i modrzewia, uznawanego za najlepszy budulec. Długie i proste kłody z drzew iglastych doskonale nadawały się do budowania i nie wymagały skomplikowanej obróbki.
Kamień używany w tradycyjnym budownictwie to przede wszystkim kamień osadowy – wapień i piaskowiec oraz kamień narzutowy. Kamień osadowy stosowano na obszarze Jury Krakowsko-Wieluńskiej, na Lubelszczyźnie i na Podlasiu. Kamień narzutowy znajdował zastosowanie na północy Polski, ale głównie do wznoszenia budynków gospodarskich i fundamentów.
Konstrukcje domów drewnianych
Systemy wiązania konstrukcji wpływały na stosunek szerokości do długości ścian oraz wysokości dachów, a więc na kształt budynku.
W rodzimym budownictwie drewnianym do wykonania ścian stosowano generalnie dwa rozwiązania konstrukcyjne: system wieńcowy i system słupowy – sumikowo-łątkowy. System wieńcowy polegał na układaniu w czworobok belek połączonych w narożnikach (tak zwanych węgłach) na zamek ciesielski. Ściana wieńcowa wymagała znakomitego materiału – długich i prostych elementów, ale za to była trwała, a równomierne osiadanie zapewniało jej długotrwały żywot.
W systemie słupowym zasadniczymi elementami były słupy zwane łątkami. W słupy wpuszczano poziome sztuki drewna – sumiki. Konstrukcja ta nie wymagała tak doborowego materiału jak wieńcowa, ale była mniej odporna na uszkodzenia. Słabymi miejscami były narożniki, toteż najczęściej w tym systemie węgły były wiązane jak w konstrukcji wieńcowej.
Trzeci system konstrukcji – zwany potocznie murem pruskim – to ściany szkieletowe ryglowe z zastrzałami i z różnymi rodzajami wypełnień. Spotyka się je w Polsce północnej: na Pomorzu, na Warmii, a nawet w Wielkopolsce i na Kujawach.
  |
| Konstrukcja wieńcowa. Autor: Agnieszka Sternicka , Marek Sternicki |
 |
| Konstrukcja sumikowo-łątkowa. Autor: Agnieszka Sternicka , Marek Sternicki |
 |
| Konstrukcja szkieletowa ryglowa. Autor: Agnieszka Sternicka , Marek Sternicki |
Krajobraz z dachem
W tradycji architektonicznej wsi dach – jego kształt i rodzaj pokrycia – odgrywa chyba najważniejszą rolę. Niektóre typy dachów są nierozerwalnie związane z charakterem krajobrazu. Przykładem może tu być dach podhalański o ostrych, drapieżnych kształtach, tak jak szczyty gór, na tle których zwykle występuje. Na równinach, w krajobrazie szeroko rozłożonych pól i łąk, gdzieniegdzie przerwanych grupą wysokich drzew, najczęstszym widokiem były słomiane czapy dachów o łagodnie zaokrąglonych kształtach.
 | |  | |  |
| Dach czterospadowy. Autor: Agnieszka Sternicka , Marek Sternicki | | Dach dwuspadowy. Autor: Agnieszka Sternicka , Marek Sternicki | | Dach dymnikowy. Autor: Agnieszka Sternicka , Marek Sternicki |
 | |  |
| Dach półszczytowy. Autor: Agnieszka Sternicka , Marek Sternicki | | Dach naczółkowy. Autor: Agnieszka Sternicka , Marek Sternicki |
W Polsce występowały dwie podstawowe formy dachów: czterospadowy i dwuspadowy. Czterospadowy charakterystyczny jest dla południowo-wschodnich ziem Polski. Dach dwuspadowy, obecnie najczęściej spotykany, kiedyś typowy był głównie dla terenów północnych. Na Podlasiu i Lubelszczyźnie występowały dachy dymnikowe, których kształt był prawdopodobnie pozostałością z czasów kurnych chat. Na Podhalu i Górnym Śląsku najczęstsze były dachy półszczytowe.
Odmianą dachu dwuspadowego występującą na obszarze całego kraju jest dach naczółkowy. Forma ta była rozpowszechniona w Zachodniej Europie i stąd prawdopodobnie przyszła do Polski.
Cztery regiony
Wiele typów regionalnych budownictwa wiejskiego już zanikło. Można o nich przeczytać, ale nie można ich już zobaczyć. Na przykład na ziemiach zachodnich budownictwo drewniane zostało wyparte przez wiejskie domy murowane budowane masowo w pierwszych dziesięcioleciach XX wieku.
 |
| Sylwetki tradycyjnych chat wiejskich rozmieszczone według regionów ich występowania. Na podstawie opracowania prof. Wiesława Wieczorkiewicza. Autor: Agnieszka Sternicka , Marek Sternicki |
Dziś to już także tradycja, ale nie związana z drewnianym budownictwem ludowym, o którym tutaj mowa. W tradycji architektonicznej wsi polskiej można dziś wyróżnić nie więcej niż cztery regiony o wyraźnie odrębnych cechach widocznych w sposobach budowania związanych z charakterystycznymi cechami krajobrazu.
 |
| Chałupy: orawska, podhalańska, żywiecka, rzeszowska Autor: Agnieszka Sternicka , Marek Sternicki |
Pierwszy region stanowią południowe, górskie i podgórskie obszary kraju obejmujące Podhale, Orawę i Żywiecczyznę oraz Podkarpacie. Na Podhalu domy stoją na kamiennych podmurówkach, ściany wieńcowe zbudowane są z przepołowionych okrągłych bali drewnianych, zwróconych wypukłą stroną na zewnątrz, dzięki czemu ściana ma bogaty rysunek i pięknie wygląda w słońcu. Dachy są półszczytowe, drewniane, pokryte gontem lub dranicami (dartymi deskami). Deski w półszczytach układane były pionowo lub ukośnie – wzdłuż krokwi.
 | |  | |  |
| Podhale: domy w Chochołowie. Autor: Wiesław Mariusz Zieliński | | Chałupa orawska z Zubrzycy Górnej. Autor: Wiesław Mariusz Zieliński | | Zagroda Łemków z Wierchomli Wielkiej. Autor: Wiesław Mariusz Zieliński |
Architekturę orawską reprezentuje chałupa z „wyżką”. Jest to pięterko umieszczone w długiej ścianie frontowej, dostępne z drewnianej galeryjki. Dachy kryte gontem, wyłącznie czterospadowe, podcięte w ścianie frontowej „wyżką”, tworzą nigdzie indziej niespotykaną formę architektoniczną.
Żywiecczyzna charakterem budownictwa przypomina Podhale. Jest ono jednak mniej okazałe. Dominują dachy półszczytowe kryte gontem, a ściany są często ciosane na gładko i bielone.
Natomiast w tradycji budowlanej Podkarpacia spotykamy chaty o wydłużonym kształcie z krytym słomą dachem czterospadowym o mocno wysuniętych okapach.
 | |  |
| Chałupa z Rzeszowszczyzny. Autor: Wiesław Mariusz Zieliński | | Chałupa z Podkarpacia. Autor: Wiesław Mariusz Zieliński |
Drugi region obejmuje tereny rolnicze Wyżyny Małopolskiej i Lubelskiej, część południowego Podlasia i Mazowsza. Budownictwo tego regionu różni się znacznie od chałup terenów podgórskich. Im dalej od gór, tym częściej można napotkać dachy kryte słomą, często schodkowo. Ściany domów w konstrukcji wieńcowej są najczęściej bielone, a dachy czterospadowe kryte strzechą. Podobnie jest w Lubelskim i na południowym Podlasiu.
 |
| Chałupy: krakowska, łowicka, lubelska. Autor: Agnieszka Sternicka , Marek Sternicki |
Osobny typ stanowi budownictwo łowickie – budynki o ścianach z obrobionych na gładko belek pod słomianymi strzechami tworzące zamknięte w czworoboki zagrody.
 | |  | |  |
| Chałupa na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej. Autor: Wiesław Mariusz Zieliński | | Na południowym Podlasiu. Autor: Krzysztof Chojnacki | | Chałupa łowicka. Autor: Krzysztof Chojnacki |
Trzeci region stanowią nizinne regiony rolnicze na wschodzie, jak Podlasie oraz Mazowsze z obszarem Puszczy Kurpiowskiej. Jest to region do niedawna jeszcze bogaty w świetnie zachowaną, tradycyjną drewnianą architekturę ludową. Szczególnie na Kurpiach, gdzie bogate lasy dawały doborowy budulec, sztuka ciesielska osiągnęła najwyższy poziom. Chata kurpiowska miała dach dwuspadowy i stała zawsze szczytem do drogi, dlatego też szczyt stał się miejscem, w którym ujawniały się talenty artystyczne budowniczych. Szczyt ten najczęściej był dwukondygnacyjny. Część dolna, wykonana była w deskowaniu pionowym, a część górna w deskowaniu ukośnym równolegle lub prostopadle do krokwi. Dawało to interesujące efekty światłocieniowe – była to architektura prawdziwie słońcem malowana.
 |
| Chałupy: kurpiowska, mazowiecka, podlaska. Autor: Agnieszka Sternicka , Marek Sternicki |
Architektura Podlasia różniła się od kurpiowskiej dachem. Dachy były bowiem w zasadzie czterospadowe, często asymetryczne, od strony frontowej półszczytowe, pokryte strzechą słomianą z miękko modelowanymi krawędziami. Ściany chat na Podlasiu były wykonane w konstrukcji wieńcowej i najczęściej bielone.
 | |  | |  |
| Chałupa z Podlasia. Autor: Krzysztof Chojnacki | | Chałupa kurpiowska. Autor: Paweł Detko | | Bogato zdobiona chałupa z Podlasia. Autor: Krzysztof Chojnacki |
Czwarty region to Pomorze oraz Warmia i Mazury. Budynki mazurskie wykazują duże podobieństwo do chałup kurpiowskich. Ściany są podobnie wieńcowe, a dach dwuspadowy. Występuje jednak nowy, charakterystyczny element: ganek osłaniający wejście lub narożny podcień wejściowy. Pojawia się również płytki podcień szczytowy osłaniający tak zwaną przyzbę.
 |
| Chałupy: kaszubska, warmińska, mazurska. Autor: Agnieszka Sternicka , Marek Sternicki |
Na Warmii charakterystycznym elementem są spichlerze nad podcieniem wejściowym w osi budynku. Podobny typ budownictwa spotykamy na Pomorzu i Kaszubach. Szczególnie interesujące są dość częste tu chałupy z dużymi podcieniami w szczytach, o ścianach w konstrukcji wieńcowej. Drugim charakterystycznym dla tego regionu typem jest dom wykonany w konstrukcji szkieletowo-ryglowej (mur pruski), z dachami dwuspadowymi z naczółkami.
 | |  | |  |
| Chałupa w skansenie w Olsztynku. Autor: Wiesław Mariusz Zieliński | | Chałupa kaszubska w Klukach. Autor: Stanisław Fitak | | Chałupa warmińska w skansenie we Wdzydzach. Autor: Wiesław Mariusz Zieliński |
Rodzinna siedziba na wsi powinna w sposób harmonijny zestroić się z otaczającym krajobrazem i tradycją kulturową regionu. Nie chodzi tu wcale o naśladownictwo form, ono jest niemożliwe; dawne domy powstawały w innej technice, dla innych warunków życia, potrzeb mniej niż dziś wyrafinowanych, za to bardziej zgodnych z naturą. Skoro jednak do tej natury chcemy dziś choć trochę wrócić, powinniśmy spojrzeć za siebie i potraktować dawne budownictwo jako źródło inspiracji architektonicznych. Budownictwo wiejskie ma za sobą zły okres. Pora starać się o przywrócenie piękna i różnorodności architektury regionalnej.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz