Rury z tworzyw giętkich do instalacji wewnętrznych. Przegląd

Jedną z trudniejszych decyzji podejmowanych podczas budowy domu jest wybór materiału na instalację grzewczą i wodną. Dużą grupę stosowanych tu materiałów stanowią tworzywa sztuczne, wśród których największym uznaniem cieszą się tworzywa giętkie.

Wybierając materiał na instalacje, nie warto kierować się jedynie jego ceną, choć to argument ważny dla każdego inwestora. Wszak instalacje to inwestycja na lata, dlatego powinno się brać pod uwagę także – a nawet przede wszystkim – jakość materiału i jego własności, szczelność połączeń, sposób prowadzenia instalacji oraz łatwość montażu.

Materiały

W sprzedaży jest wiele systemów instalacyjnych z tworzyw sztucznych. Wśród nich są systemy z rur giętkich:
- z polietylenu sieciowanego PEX,
- z polibutylenu PB,
- z polipropylenu PP,
- wielowarstwowych PEX/Al/PEX.

System instalacyjny z polietylenu sieciowanego. Autor: WAVIN		System instalacyjny z polibutylenu. Autor: HEPWORTH

Fragment instalacji wodociągowej z polipropylenu. Autor: WAVIN		Po przecięciu rury wielowarstwowej widać warstwy tworzywa i metalu, z których jest zbudowana. Autor: GEBERIT

Różnią się własnościami (choć różnice te nie są wielkie), trwałością i sposobem montażu. Najważniejsze z punktu widzenia ich przydatności są:
- elastyczność. Pozwala ona na dowolne kształtowanie przebiegu instalacji przy zachowaniu minimalnego promienia gięcia, bez użycia złączek kształtowych. Aby ułatwić wyginanie rur podczas montażu, można je podgrzać w miejscu zgięcia. Jeśli rura zostanie wygięta pod niewłaściwym kątem, można ją ponownie podgrzać i skorygować błąd (nie dotyczy to jednak wszystkich tworzyw). Cechę tę nazywa się pamięcią termiczną lub pamięcią kształtu.
Elastyczne są rury z polietylenu, polibutylenu i wielowarstwowe. Część producentów zalicza do grupy tworzyw elastycznych również polipropylen, bo wykonane z niego rury o małych średnicach są na tyle giętkie, że sprzedaje się je w zwojach. Pamięć kształtu mają jedynie polibutylen (PB) i polietylen sieciowany (PEX);
- higieniczność. Wszystkie wymienione rodzaje rur są higieniczne, to znaczy nie zmieniają smaku, zapachu ani własności chemicznych płynącej przez nie wody. Można więc wykonywać z nich instalacje wody zimnej przeznaczonej do spożycia;
- niewielka masa – są lekkie, a więc łatwe do transportowania;
- gładkość wewnętrznych powierzchni – dzięki niej rury nie zarastają i przewody mogą mieć niewielkie średnice;
- mała przewodność cieplna – ciepło nie ucieka z instalacji;
- nieprzenoszenie drgań – dzięki temu instalacja pracuje cicho;
- odporność na korozję.
Zjawisko korozji dotyczy wprawdzie metali, a nie tworzyw, ale ponieważ część elementów w każdej instalacji – na przykład wymiennik kotła czy grzejniki – jest metalowa, pośrednio dotyka także instalacji z tworzyw. Tlen, który przenika do wnętrza instalacji przez ścianki rur wykonanych z niektórych tworzyw (na przykład z polietylenu, polietylenu sieciowanego, polibutylenu), przyspiesza zjawisko korozji. Dlatego decydując się na instalację z tworzywa, należy wybrać taki materiał, przez który tlen nie przenika lub jego przenikanie jest maksymalnie ograniczone. Sposobem na ograniczenie zjawiska dyfuzji tlenu jest stosowanie powłok antydyfuzyjnych. Warto przed zakupem zapytać, czy wybrany produkt ma taką powłokę lub czy jest odporny na przenikanie tlenu.

Rury powinny być używane zawsze zgodnie z ich przeznaczeniem. Wielu producentów ułatwia klientom wybór, stosując odpowiednie oznaczenia. Oprócz nazwy tworzywa i producenta można z nich odczytać numer normy, a nawet datę produkcji. Autor: HYDROPLAST		Ryry z tworzyw giętkich zależnie od średnicy sprzedawane są w zwojach lub sztangach (większe średnice). Autor: GEBERIT

Polietylen. Jest materiałem o wielu twarzach – różnych zależnie od sposobu jego przygotowania. Produkowane są trzy podstawowe odmiany polietylenu – PE-LD o niskiej gęstości, ale za to dużej elastyczności, PE-MD – o średniej gęstości i PE-HD – o wysokiej gęstości i małej elastyczności. Rury z polietylenu:
- mogą przejmować znaczne wydłużenia liniowe,
- mogą być stosowane w instalacjach o ciśnieniu roboczym 0,6 i 1 MPa i temperaturze 20°C,
- nadają się na instalacje wody pitnej i przemysłowej, sieci zraszających i zewnętrznych gazowych,
- łączy się za pomocą zgrzewania doczołowego lub łączników polietylenowych.
W instalacjach wewnętrznych znalazł szerokie zastosowanie specjalnie do tego celu stworzony polietylen sieciowany.

Polietylen sieciowany (PEX). Uznawany jest za najnowocześniejszą odmianę tego tworzywa, a także za jeden z najbardziej popularnych materiałów instalacyjnych. Ma wyjątkowe własności pozwalające wykorzystywać go we wszystkich typach instalacji grzewczych i wodociągowych:
- jest bardzo elastyczny, odporny na pęknięcia naprężeniowe, ma pamięć kształtu,
- wytrzymuje temperaturę od –110 do +110°C,
- może pracować w sposób ciągły w temperaturze +95°C i przy ciśnieniu 0,6 MPa (1 MPa) nawet przez 50 lat,
- nie ma konieczności stosowania kompensacji wydłużeń cieplnych,
- można montować z niego instalacje w temperaturze nawet –15°C bez uszczerbku dla ich późniejszej eksploatacji,
- rury w instalacji łączy się za pomocą łączników zaciskowych lub wsuwanych.








Polibutylen jest wykorzystywany do budowy instalacji wodociągowych i grzewczych:
- może być stosowany w systemach wodnych pracujących w temperaturze nie wyższej niż 70°C i ciśnieniu nieprzekraczającym 1 MPa oraz grzewczych, w których temperatura nie przekracza 95°C, a ciśnienie – 0,6 MPa,
- jest odporny na niektóre oleje, tłuszcze, alkohole i środki czyszczące, na skutki zamarzania i odmarzania wody, uderzenia mechaniczne i korozję naprężeniową,
- ma wysoką odporność na pełzanie, pęknięcia naprężeniowe oraz ścieranie,
- jest łatwo palny,
- jest nieodporny na chlor, dlatego woda w rurach z polibutylenu nie powinna zawierać więcej chloru niż 2 mg/l (nie należy z nich robić instalacji na basenach kąpielowych). W domowych instalacjach nie powinno być z tym problemu – średnie stężenie chloru w wodzie z wodociągu jest znacznie niższe, na przykład w Warszawie wynosi 0,5 mg/l,
- nie sprzyja rozwojowi mikroorganizmów – ma najmniejszy spośród tworzyw sztucznych poziom wzrostu bakterii na wewnętrznych ściankach,
- ma zdolność tłumienia drgań,
- jest bardzo elastyczny – rury wykonane z polibutylenu można ręcznie giąć w łuk o maksymalnym promieniu ośmiu średnic zewnętrznych rury, za to po rozwinięciu ze zwoju łatwo się prostują i dlatego są szczególnie chętnie stosowane w budownictwie szkieletowym, ponieważ można je bez kłopotu przekładać między elementami szkieletu,
- rury z polibutylenu łączy się przez zgrzewanie polidyfuzyjne albo za pomocą połączeń nierozłącznych i zaciskowych na pierścień miedziany ze złączką mosiężną lub plastikowe złączki zaciskowe.
Instalacji wykonanej z polibutylenu nie można malować farbami produkowanymi na bazie rozpuszczalników, gdyż benzen i toluen – składniki takich farb – rozpuszczają tworzywo, ale można używać do malowania farb akrylowych wytwarzanych na bazie wody. Instalacje wykonane z polibutylenu nie powinny stykać się z lepiszczami bitumicznymi.




Polipropylen. W instalacjach wewnętrznych wykorzystuje się trzy rodzaje polipropylenu: PP-H, PP-R i PP-B. Do wytwarzania rur instalacji wodnych i grzewczych służy kopolimer PP-R, który:
- ma lepszą elastyczność od polipropylenu, ale za to mniejszą wytrzymałość,
- może pracować w temperaturze 90°C przy ciśnieniu około 0,6 MPa,
- ma cechy samogaszące, paląc się, nie wydziela substancji toksycznych,
- rury z PP łączy się przez zgrzewanie polidyfuzyjne.
Znacznie lepsze własności mają rury ze specjalnej odmiany polipropylenu, tak zwanego stabilizowanego, czyli z cienką warstwą perforowanego aluminium zmniejszającą wydłużalność liniową.




Rury wielowarstwowe. To cienkościenne rury metalowe – najczęściej aluminiowe – pokryte z obu stron, od wewnątrz i z zewnątrz, tworzywem sztucznym, zazwyczaj polietylenem sieciowanym. Zewnętrzna warstwa PEX chroni metalową część rury wielowarstwowej przed korozją pod wpływem czynników pochodzących z otoczenia. Rury wielowarstwowe mają podobne właściwości jak polietylenowe, ale:
- mają mniejszą wydłużalność cieplną i większą wytrzymałość w porównaniu z przewodami z innych tworzyw,
- dzięki warstwie aluminium łatwiej można je modelować, a po ukształtowaniu nadal utrzymują nadaną im formę,
- obecność aluminium zapobiega przenikaniu tlenu poprzez ścianki rury,
- stosuje się je w instalacjach zimnej i ciepłej wody oraz c.o.,
- rury wielowarstwowe łączy się za pomocą złączek zaciskowych skręcanych lub wsuwanych.








Połączenia i montaż

Ideałem byłaby instalacja bez jakichkolwiek połączeń. Dlaczego? Dlatego że każde, nawet najdoskonalsze połączenie jest jej najsłabszym elementem. W instalacjach z materiałów giętkich liczbę połączeń udało się zredukować do minimum. Połączenia dzielimy na nierozłączne i rozłączne.

Połączenia nierozłączne. Są to połączenia klejone, zgrzewane, zaciskane, zaprasowywane albo samozaciskowe.
Rury polipropylenowe łączy się najczęściej metodą zgrzewania. Wszystkie omawiane wcześniej materiały, także polipropylen, mogą być również łączone mechanicznie przy użyciu złączek i zastosowaniu różnych technik łączeniowych. Nie wykonuje się natomiast połączeń klejonych tych materiałów. Najpopularniejsze jest łączenie za pomocą złączek mosiężnych zwykle zaciskanych na rurze. Najlepiej, gdy złączki są wykonane z mosiądzu odpornego na odcynkowanie. W przeciwnym razie przy kontakcie z agresywną wodą i niektórymi składnikami zaprawy betonowej może dojść do intensywnej korozji elementów metalowych instalacji. Zaletą złączek mosiężnych jest ich uniwersalność – nadają się do większości systemów. Złączki z tworzywa sztucznego są najczęściej przystosowane do pracy w konkretnym systemie danej firmy.
Połączenie zaciskane wykonuje się  specjalnymi przyrządami lub kluczami płaskimi – zależnie od systemu.
Rury muszą być cięte specjalnym narzędziem z okrężnym ostrzem, które umożliwia uzyskanie krawędzi doskonale prostopadłej do osi rury i wolnej od zadziorów.
Uciętą rurę kalibruje się. Przeznaczone do tego narzędzie umieszcza się w rurze i obraca aż do osiągnięcia wymaganej średnicy otworu. Wewnątrz rury nie mogą pozostać wiórki materiału lub inne zanieczyszczenia.
Po sprawdzeniu, czy na krawędziach złączki nie ma śladów smaru lub brudu, nakłada się obsadę na rurę, następnie pierścień na złączkę i wciska się ją aż do końca.
Dalsze postępowanie zależy od sposobu zaciskania. Jeśli połączenie jest zaprasowywane, przed przystąpieniem do tej operacji należy sprawdzić, czy złączka znajduje się we właściwej pozycji i czy szczęki zaciskarki są z jednej strony oparte na samej złączce. Po zaciśnięciu, ale przed odblokowaniem szczęk zaciskarki należy sprawdzić, czy szczęki są całkowicie zamknięte. Tylko wtedy bowiem połączenie będzie należycie wykonane.

Połączenia rozłączne – skręcane. Wykonuje się je za pomocą dwóch kluczy. Po wsunięciu korpusu złączki do wnętrza rury (do oporu) dokręca się nakrętkę kontrolującą na korpusie złączki (trzeba uważać, aby pierścień uszczelniający był nałożony w odpowiednim kierunku).
W niektórych systemach instalacyjnych wykonuje się połączenia za pomocą złączek z tworzywa. Najprostszy sposób polega na wciśnięciu rury w specjalną kształtkę – bez użycia narzędzi. Kształtka jest tak skonstruowana, że połączenie jest trwałe i szczelne bez konieczności zgrzewania, skręcania czy klejenia. Zaletą tego rozwiązania jest również możliwość obrotu kształtki wokół osi rury w gotowym połączeniu – nie wpływa to na jakość połączenia i jego szczelność. Takie łączenie jest również proste do demontażu – trzeba jedynie użyć specjalnej obejmy.
Niektóre firmy opracowały specjalne szybkie systemy połączeń. Przykładem może być połączenie Quick & Easy firmy Wirsbo stosowane do łączenia rur o średnicy od 16 do 40 mm. W połączeniu tym wykorzystywana jest elastyczność PEX. Rurę rozciąga się na zimno za pomocą specjalnego przyrządu i nakłada na mosiężną lub tworzywową kształtkę. Rura obkurcza się na kształtce, tworząc szczelne połączenie.
Przy łączeniu rur wielowarstwowych warto pamiętać o dodatkowym zabezpieczeniu wewnętrznej, aluminiowej warstwy rury izolującym pierścieniem z tworzywa.

Czynności podczas montażu instalacji

1. Cięcie rury. Autor: KISAN		Autor: KISAN		Autor: KISAN

2. Gięcie w rękach. Autor: KISAN		3. Gięcie przy użyciu sprężyny. Autor: KISAN		4. Gięcie giętarką. Autor: KISAN

5. Kalibrowanie. Autor: KISAN		6. Osadzanie złączki zaprasowywanej. Autor: KISAN		7. Zaprasowywanie praską ręczną... Autor: KISAN

8. ...lub elektryczną. Autor: KISAN		9. Osadzanie korpusu złączki. Autor: KISAN

10. Nakładanie nakrętki. Autor: KISAN		11. Skręcanie kluczami prostymi. Autor: KISAN

Połączenia nierozłączne - złączki do połączeń ogrzewanych. Autor: HYDROPLAST

Połączenia nierozłączne - zaprasowywane. Autor: GEBERIT , REHAU

Połączenia nierozłączne - złączki do połączeń zaciskowych. Autor: PURMO

Połączenia rozłączne - na wcisk. Autor: MARLEY POLSKA , HEPWORTH		Połączenia rozłączne - skręcane. Autor: AQUATHERM-POLSKA

Prowadzenie instalacji
Instalacje centralnego ogrzewania i wodociągowe z tworzyw wykonuje się w tak zwanych układach rozdzielaczowych lub trójnikowych. Najczęściej prowadzi się je (faliście) w betonowej wylewce, styropianie lub wełnie mineralnej. Dobrze jest również układać instalację tak zwanym systemem rura w rurze – odcinki przewodów od rozdzielacza do odbiornika (grzejnika lub punktu poboru wody), od trójnika do trójnika prowadzi się wtedy w rurze osłonowej zwanej peszlem. W tak wykonanej instalacji można wymienić pojedynczy odcinek rury w razie jego uszkodzenia.
Wyginanie rur wymaga przestrzegania minimalnego promienia gięcia, który wynosi najczęściej około 8-10 średnic przewodu. Rury nie wolno złamać. Do rur o mniejszych średnicach zalecane jest stosowanie specjalnych łuków prowadzących. Rury o większych średnicach formuje się w strumieniu gorącego powietrza. Rozgrzanie rury pomaga również utrzymać ściśle określony kąt zgięcia. Rurę należy podgrzać jedynie do temperatury mięknięcia – nie wolno dopuścić do przegrzania materiału. Wygiętą należy ochłodzić, aby zachować uzyskany kształt.
W instalacjach z rur giętkich:
- liczba pionów jest ograniczona – zwykle wystarczy jeden doprowadzający wodę grzewczą ze źródła ciepła do odbiorników,
- trasy przewodów są krótsze – rury prowadzi się najkrótszą drogą od pionu do odbiornika,
- wewnętrzne ścianki rur są gładkie, więc nie zarastają, dzięki czemu mogą mieć niewielkie średnice.
- instalacja jest schowana w ścianach i podłogach, co zapewnia estetyczny wygląd pomieszczeń.

Rury giętkie najczęściej prowadzi się (faliście) w styropianie... Autor: Mariusz Bykowski		... lub w wełnie mineralnej. Autor: Mariusz Bykowski

W instalacjach ogrzewania podłogowego z tworzyw sztucznych rury układa się na izolacji cieplnej ze styropianu lub poliuretanu, przymocowuje do podłoża klipsami (spinkami)... Autor: KISAN		... albo umieszcza w specjalnych szynach. Autor: Mariusz Bykowski		Część instalacji grzewczej w bezpośrednim sąsiedztwie kotła zwykle robi się z innego niż tworzywo materiału, na przykład z miedzi. Autor: Mariusz Bykowski

Uwaga! Ukrycie rur pod podłogą, korzystne ze względów estetycznych, niesie ze sobą również niebezpieczeństwo przewiercenia rury na przykład podczas montażu szaf z przesuwnymi drzwiami czy progów.
Można temu zapobiec, wykonując inwentaryzację instalacji po jej wykonaniu (nanieść na plan domu czy mieszkania rzeczywisty przebieg przewodów) albo zamiast przykręcać – przykleić do podłogi potrzebne elementy (próg, prowadnicę drzwi szafy itp.).
W instalacjach ogrzewania podłogowego z tworzyw sztucznych rury układa się na izolacji cieplnej
ze styropianu lub poliuretanu, rzadziej z twardej wełny mineralnej i przeciwwilgociowej. Poszczególne pętle grzewcze – od rozdzielacza zasilającego do powrotnego – formuje się w spiralę lub w meander (zawsze według wcześniej wykonanego projektu), przymocowuje do podłoża klipsami (spinkami) lub do siatki metalowej za pomocą drucików albo umieszcza w specjalnych szynach.
Wszystkie systemy wykonane z tworzyw giętkich mogą współpracować z elementami z innych materiałów, na przykład miedzi czy stali. Zdarza się, że instalację z tworzywa rozprowadzoną w podłodze łączy się z pionami ze stali. Są sztywne, nie wydłużają się pod wpływem temperatury tak jak rury z tworzyw i są od nich tańsze. Również część instalacji grzewczej w bezpośrednim sąsiedztwie kotła zwykle robi się z innego niż tworzywo materiału, na przykład z miedzi.

System instalacyjny – co to takiego?

Instalacje grzewcze lub wodociągowe nie składają się z samych tylko rur. W ich skład wchodzą również różnorodne złączki, kompensatory, rozdzielacze i inne elementy. Wszystkie one wraz z rurą tworzą system instalacyjny. Każdy producent dba o to, by w swojej ofercie mieć kompletny system i zazwyczaj bardziej opłaca się kupić całość u jednego producenta (dystrybutora) niż poszczególne elementy instalacji w różnych punktach.
Systemy instalacyjne powinny mieć odpowiednie atesty dopuszczające je do stosowania w budownictwie.
W Polsce konieczna jest aprobata techniczna wydawana przez COBRTI Instal, a gdy system ma kontakt z wodą pitną, również atest PZH. Dobrze, jeśli system ma także atest przeciwpożarowy. Potwierdzeniem jakości systemu jest certyfikat jakości ISO 9001 lub 9002, a także ekologiczny – ISO 14001.
Większość firm oferujących systemy do rozprowadzania instalacji wodnej i grzewczej ma w swojej ofercie programy komputerowe do obliczania tych instalacji. To wygodne zarówno dla instalatorów korzystających z określonego systemu, jak też dla inwestorów chcących samodzielnie wykonać takie układy.
Kupno materiałów wygodniej i bezpieczniej jest zlecić instalatorowi, wykonanie instalacji – również. Zwłaszcza że producenci systemów instalacyjnych często udzielają gwarancji na swoje produkty pod warunkiem wykonania instalacji przez uprawnionego i przeszkolonego przez siebie instalatora. W takim wypadku gwarancja może także obejmować szczelność systemu. Większość firm udziela dziesięcioletniej gwarancji na swoje produkty. Są jednak takie, które dają nawet 25 lat pod określonymi warunkami.

Instalacje grzewcze lub wodne zbudowane są z rur oraz różnorodnych złączek, kompensatorów, rozdzielaczy i innych elementów. Wszystkie one wraz z rurą tworzą system instalacyjny. Autor: UPONOR

Tworzywa sztuczne, z których wykonuje się instalacje, oprócz wielu zalet mają także wady:
- zależnie od rodzaju tworzywa 5-15-krotnie bardziej niż stal wydłużają się pod wpływem wysokiej temperatury.
Aby rury z tworzywa mogły się swobodnie wydłużać, a wykonana z nich instalacja nie uległa przy tym zniszczeniu, trzeba je w odpowiedni sposób prowadzić i łączyć – ograniczyć długość prostych odcinków, często załamywać lub stosować kompensatory (specjalnie ukształtowane odcinki rur, których zadaniem jest przejęcie wydłużeń cieplnych). Rury z tworzyw giętkich mają tę przewagę nad sztywnymi, że można je swobodnie prowadzić w podłodze, nadając im kształt falistej linii, co umożliwia im wydłużanie się pod wpływem temperatury bez uszczerbku dla jakości całej instalacji;
- nie można z nich wykonywać wewnętrznych instalacji gazowych, gdyż podczas pożaru ulegają zniszczeniu;
- są mało odporne na bezpośrednie długotrwałe działanie promieni UV (światło słoneczne);
- instalacji z tworzywa nie można (tak jak metalowych) wykorzystywać do uziemiania urządzeń elektrycznych.

Sieciowanie – co to takiego?
Sieciowanie to proces wytwarzania dodatkowych wiązań pomiędzy cząsteczkami polimeru. W wyniku sieciowania zmieniają się własności fizyczne materiału. Staje się on bardziej ciągliwy i elastyczny oraz odporny na wysoką temperaturę. Stopień sieciowania określa się w procentach. Od stopnia usieciowania polietylenu zależy jego elastyczność.
Sposób sieciowania oznacza się literami a, b, c i d.

Jakie instalacje z giętkiego tworzywa?

Centralnego ogrzewania z grzejnikami.
Z elastycznych rur z tworzywa, zwykle sprzedawanych w zwojach, dziś już powszechnie wykonuje się instalacje centralnego ogrzewania z grzejnikami. Przewody rozprowadza się w posadzkach od niewielkiej liczby pionów (w domu jednorodzinnym – najczęściej jednego lub dwóch) na jeden z trzech sposobów: rozdzielaczowy, trójnikowy lub obwodowy.

Instalacja centralnego ogrzewania z grzejnikami wykonana w systemie rozdzielaczowym. Autor: COMAP

Ogrzewania podłogowego.
Rury wielowarstwowe z wkładką aluminiową lub niektóre rury z tworzyw sztucznych (z barierą antydyfuzyjną) układa się na izolacji cieplnej.

Instalacja ogrzewania podłogowego. Autor: Agnieszka Sternicka , Marek Sternicki

Wodociągowe.
Przewody z giętkich tworzyw sztucznych prowadzi się w posa-dzce w systemie trójnikowym lub rozdzielaczowym od centralnie umieszczonego pionu. System rozdzielaczowy jest wygodny i bezpieczny, ponieważ poszczególne odcinki przewodów przycinane są ze zwoju na odpowiednią długość i nie są łączone w podłodze.

Instalacja wodociągowa. Autor: COMAP

Dobra instalacja to instalacja pracująca długo i bezawaryjnie, bezpieczna, łatwa w montażu oraz estetyczna. Musi być ona zaprojektowana. Dotyczy to zwłaszcza instalacji ogrzewania podłogowego, której po wylaniu szlichty nie można poprawić. Należy pamiętać, aby pętle grzejne w ogrzewaniu podłogowym wykonywać z jednego odcinka.
Podobnie rzecz się ma z instalacjami grzejnikową i wodociągową wykonanymi z giętkich tworzyw i poprowadzonymi w podłodze. Ich również zdecydowanie nie zaleca się robić bez projektu.